Ekonomiaren Zientzietan lizentziatua da Patxi Azpillaga (Azpeitia, 1959), eta 1987tik oraintsu arte Euskal Herriko Unibertsitateko (EHU) Ikus-entzunezko Komunikazioko eta Publizitateko sailean irakaslea izan da. Orain, alde batera utzia du irakasle lana, sindikalgintzan murgildu delako. Nor ikerketa taldeko kidea ere bada, eta batez ere, Euskal Herriko ikus-entzunezko industria –Euskal Herriko zinema eta telebista– eta horien ekonomia eta arauketa izan ditu lan lerro nagusiak.
Nor ikerketa taldeko kidea zara. Zer da Nor?
Unibertsitateko egitura bat da, ikerketa talde bat, eta batu gintuen arrazoia euskal komunikazioa eta kultura izan ziren. Nor taldearen abiaburua 2000. urtean UEUk argitaratu zuen Hedabideak eta Euskal Herria liburua izan zen. Ikerketa hartan Josu Amezagak, Edorta Aranak, Josi Basterretxeak, Ander Iturriotzek eta beste irakasle batzuek parte hartu genuen, eta gerora, Josuk, Edortak eta hirurok eman genion segida gure arteko lankidetzari; Bea Narbaizarekin batera tokiko telebisten eta euskal hedabideen gaineko zenbait ikerketa egin genituen. Gero, talde kontsolidatu gisa hasi ginen funtzionatzen, Nor izenpean, eta pixkanaka, talde horretara ikerlari eta ikerketa lerro berriak batzen hasi ginen: zinema, transmedia, Hekimenekin batera garatu genuen Behategiaren proiektua, gazteen ikus-entzunezkoen kontsumo panela, euskara marka gisara... Horietako batzuk doktore tesi modura landu dira, eta beste batzuk, ikerketa proiektu berezi gisa. Taldearen motorra, nolanahi ere, Josu eta Edorta dira eta izan dira beti.
Urteak eman dituzu irakasle lanetan eta ikerketan. Orain, berriz, Steilasen zaude liberatuta. Nolatan?
Unibertsitatean lan desberdinak egin behar izaten dira, eta ni beti egon naiz Steilasen. Lan sindikala bigarren mailan izaten nuen beti, baina iritsi zen une bat zeinetan liberatuta zeuden pertsonek utzi egin zuten jarduna eta beharrezkoa zen txanda hartzea. Sindikatuko lana egiten ari naiz orain, nahiz eta ikerkuntzan aritzen naizen, beste maila batean bada ere. Irakaskuntzan ez naiz ari, ordea; horrek pena ematen dit. Gure lanaren zati interesgarri bat da ikasleekin dugun harremana; jende gaztea, berria etortzen da beti, eta oso aberasgarria da. Errelitatetik oso gertu jartzen zaituzte horiek eta asko kuestionatzen zaituzte; horrek mugiarazi egiten zaitu.
Unibertsitatean eskolak ematen hasi zinenetik hona, aldaketarik nabaritu al duzu ikasleen interesei dagokienez?
EHUra iritsi nintzenean, euskarazko komunikazioaren garapenarekin oso inplikatuta zegoen eta maila handia zuen belaunaldi militante bat egokitu zitzaidan ikasle. Lehen urtean ikasle izan nituen Jon Sarasua, Imanol Murua... Gerora euskal kazetaritzaren abangoardia izan ziren horiek; izan ere, haiek izan ziren Argia hartu zutenak eta gero Egunkaria sortu zutenak. Nik haiengandik beraiek nigandik baino askoz gehiago ikasi nuen; horretan ez daukat dudarik. Haiekin alderatuta, gaur egungo gazteak oso desberdinak dira. Orduko inplikazioa beste maila batean dago orain, euskarazko komunikazioaren eta kazetaritzaren errealitatea beste bat delako; beraz, ez dago konparatzerik. Orain askoz ere modu normalagoan bizitzen dugu errealitate hori, nahiz eta normala ez den. Gazteen interesak eta inplikazioa oso desberdinak dira, asko aldatu dira gauzak. Orain beste molde batzuetan aritzen dira gazteak, eta neurri batean, niri ihes egiten didate horiek: sare sozialak eta... Bizi dut sare sozialen aroa, ikusten dut zer ari den gertatzen, baina oso zahar harrapatu nau. Agian, horregatik ere hasi naiz sindikatuan lanean. Izan ere, ikasleekin solasean aritu eta konturatu izan naiz haien errealitate komunikatiboa eta nirea oso desberdinak direla. Zuk erreferentziak egiten dituzu klasean, eta konturatzen zara urruntze handi bat egon dela ikasleen eta zure artean, eta agian, jende gaztea etorri behar da irakasle lanetara, gertuagoko gauzak kontatzera.
Hainbat ikerketa egina zara. Besteak beste, telebista eta Europako hizkuntza gutxituak izan dituzu aztergai. Zer garrantzia dute ikus-entzunezkoek hizkuntza baten biziraupenean?
Edozein gizartetan edo kulturatan klabea da hizkuntza gutxitu batean egotea komunikazioa, euskaraz kasu honetan. Ez da bakarrik telebistan euskarazko jarduna izatea, baizik eta ikus-entzunezko eskaintzan euskarazko aukera egotea. Izan ere, hortik hartzen ditugu hitz egiteko moldeak, erak, eta hortik egiten gara ikusgarri besteentzat. Hemengo ikus-entzunezko politika ETB sortzea izan zen, oso garrantzitsua. Orain, ordea, ikus-entzunezkoez orokorrean hitz egin behar da, telebista horren zati bat baino ez delako. Orain jendeak ikus-entzunezkoak beste modu batzuetan ikusten ditu. Ikus-entzunezkoak klabea dira; izan ere, ikusi dugu izurri garaian eta itxialdian ikus-entzunezkoa izan dela gure kultur kontsumoaren parterik handiena, distantziarekin.
ETBk eta ekoiztetxeek zer rol daukate ikus-entzunezkoen sorkuntzan?
Gaur egun ikus-entzunezkoen industria nola dagoen ikusita, ezin da pentsatu hemengo ekoiztetxe batek kanpora begira egin dezakeela lana. Motor eta oinarri indartsu bat behar da, eta hori lortzean joko du, agian, kanpora. Ekoiztetxeek ez diote egoerari buelta emango; motorra finantzaketa da, eta finantzaketa iturria ETB da, edo hala izan da. Ez dugu ahaztu behar euskal zinema, neurri handi batean, ETBri esker egin dela, baina baita Europako araudi bati esker ere. Izan ere, araudi horrek ETB behartzen du ikus-entzunezko ekoizpeneko inbertsioaren %60 euskaraz egitera. Beraz, derrigorra da euskarazko zinema ekoiztea. ETBren ikus-entzunezko politikak iritzi publikoan eta informazio kontuetan jarri du fokua, eta horretan gaztelania gailendu zaio euskarari. Garrantzitsua izan da EAEko iritzi publikoa eratzea, eta euskara baztertu egin da. Uste dut horren kontzientzia alderdi guztietan dagoela, baina hainbeste urtetan euskarazko komunikazioa ez denez landu, orain gabezia edo noraeza nabari daiteke. Pretentsio falta dago instituzioen aldetik.
Hain zuzen ere, ETBk euskararekiko izan duen jarrera behin baino gehiagotan kritikatu da. Zer gertatu da?
Hala da, eta gertatu zena da ETB1i ETB2 gailendu zitzaiola nabarmen. Euskal Telebistak hizkuntza normalizazio eta euskal gizartearen egituraketa zein normalizazio funtzioa baldin bazituen, hizkuntzaren funtzioa bigarren mailan gelditu da. Horregatik gailendu da gaztelania, eta hori urte askotan ordaintzen ari garen gabezia da. Pena da, baina... Uste dut kontzientzia badagoela; euskarazko hedabideek funtzio bat bete dute, presentzia irabazi dute, eta euskal gizartearen eraketa eta egituraketa euskaratik ere egin daitekeela eta egiten dela erakutsi dute. Beraz, ez dira bigarren mailako bezala tratatu behar. Pentsatzen genuen euskararen ezagutza eta erabilera batera etorriko zirela, baina ez da horrela izan, ez erabilerari, ez kultur eta komunikazio kontsumoari dagokionez. Adibide bat jartzearren: ni beti harritu izan naiz Azpeitian euskarazko hedabideen kontsumoa hain urria izatearekin. Beti pentsatu izan dut herritarrek, batez ere, Berria irakurriko zutela, baina konturatzen zara ezetz, jendeak El Diario Vasco irakurtzen duela, lehen bezalaxe. Ari da nabaritzen aldaketa, baina pixkanaka; denbora behar du horrek. Errealitatea guk nahi genukeena edo uste izan duguna baino konplexuagoa da, eta horretara ere ohitu egin gara: nahi genuen pauso bat berehala gertatzea, baina errealitateak irakatsi digu hori ez datorrela bat gure asmoekin eta nahiekin. Ikasi dugu hasierako asmoak kontrastatu egin behar direla uste genuena baino anitzagoa den errealitate batekin, eta hori ez da gutxi.
Ikus-entzunezkoen plataformak indartsu sartu dira etxeetara, baina horietan hutsunea dago euskarazko edukiei dagokienez.
Bai, hala da, eta oso interesgarria da pantailak euskaraz izatea. Distantziarekin, denborarekin, gauza batekin konturatu gara: telebista oraindik ikus-entzunezkoen kontsumoaren ardatza zenean, belaunaldi batentzat Dragoi Bola oso garrantzitsua izan zen. Hura puntako ikus-entzunezko bat zen eta ETBn euskaraz ikus zitekeen. Horrek jartzen zintuen beste edozein kulturaren pare; puntako kultur kontsumoa egiten zen euskaraz. Orain ez dago halako erreferentziazko kultur edukirik, eta hori horrela izanik, ikus-entzunezko politiken ikuspuntuak desberdina izan behar du: euskara ikus-entzunezko eskaintza zabal horren barruan presente nola egin erabaki behar da. Ez da erraza, baina gakoa da euskararen jarraipenerako. Bestalde, egia da euskal gizartea aldatu egin dela. Gaur egun, euskal gazteek askotan nahiago izaten dute ikus-entzunezkoak jatorrizko hizkuntzan entzutea eta ikustea, eta horretara ere ohitu egin beharko dugu. Izan ere, euskalduna izanagatik, ez du esan nahi kontsumitzaileak dena euskaraz jaso nahi duenik. Baina euskarazko erreferentzia eduki egin behar dute, batez ere umeek eta nerabe-gazteek. Katalunian, adibidez, lortu dute katalana zinema aretoetan sartzea, baina hemen egoera oso bestelakoa da. Adibidez, Frozen 2 ez dakit euskaraz ikus al daitekeen, baina Frozen 1 euskarara ekarri zuten. Euskarazko eskaintzak gaztelaniazkoarekin batera etorri behar du; izan ere, literaturan gertatzen den gisan, gaztelaniazko produktu batek merkatua apurtu badu, eta gero iristen bada euskarazko itzulpena, merkatuaren zati bat galdu du euskarazkoak jada. Frozenek gaztelaniaz egiten badu bidea, ez da eraginkorra handik hilabete batzuetara kaleratzea euskarazkoa. Presentzia izan behar du behar den unean, eta horrek legedia izatea eskatzen du. Ikus-entzunezko legerik gabe ez dituzu merkatua eta banatzaileak euskararen presentzia bermatzera behartuko.
Zer garrantzia du ikus-entzunezkoak modu orokorrean lantzeak?
Hutsune nabarmena dago EAEn. Ikus-entzunezko politika egiterakoan, batez ere, ETBri begira egon gara, eta errealitateak aurreratu egin gaitu alde guztietatik. Horregatik, uste dut ikuspuntu aldaketa bat beharrezkoa dela. EH Bilduk egin du Ikus-entzunezko Kontseilu bat eratzeko lege proposamena, baina Eusko Jaurlaritzak ez du onartu. Hori, adibidez, pauso bat litzateke ikuspegi aldaketa horretan. Izan ere, ez da soilik telebista terminoetan pentsatu behar, ikus-entzunezkoen termino orokorretan baizik, eta hori eztabaidatzeko eta gidatzeko erakunde independente bat izatea oso inportantea iruditzen zait. Horrek eztabaida zabala eta irekia nahiz lan edo politika ildo irekiagoa ekarriko luke.
Eusko Jaurlaritzak baztertu egin du proposamen hori, ordea.
Erabaki oso desegokia iruditu zait. Ez da gaia eztabaidatu ere egin nahi izan, eta proposamena baztertzeko erabili diren argudioek Eusko Jaurlaritzaren aldetik arduragabekeria ere adierazten dute. Esaten ez dute bada Euskadin berezko hedabide ekosistema anitza, plurala eta elebiduna dugula! Hain zuzen ere, kontrakoa dela uste dut, hain da ahula eta desegituratua gure hedabideen eta ikus-entzunezkoaren gaineko marko juridikoa, ezen emaitza sistema erabat desorekatua dela. Sistema hori tarteko, euskarak oso presentzia urria du telebistan, irratietan, zinema aretoetan eta eremu digitalean. Sistema hori tarteko, eragile pribatuek ez dute euskararekiko ia betebeharrik, ezta bertako gizartearekiko ere, estatuko kateetara atxikitako irratiekin gertatzen den moduan. Sistema horretan, gizarte eragileek, instituzioen utzikeriaren aurrean, beti bultzaka eta ekimena hartuz ibili behar izan dute, euskarazko prentsarekin, irrati-telebista lokalekin edota orain ikus-entzunezko plataformekin gertatzen den moduan. Alde horretatik, Ikus-entzunezko Kontseilua aukera bat zen, eta aukera bat da oraindik, gure komunikazio sistemaz beste modu batean pentsatzen hasteko eta ekiteko. Gainera, kontseilu hori gaur dugun instituzionalizazio eta marko juridiko zatikatu eta nahasia baino eraginkorragoa da, eta komunikazioaren gaineko eztabaida alderdikerietatik urrundu eta gobernantza eredu partekatuetara eramatea ahalbidetuko luke.
Europan badira halako erakundeak, ezta?
Ikus-entzunezkoa ez da telebista bakarrik, askoz ere konplexuagoa da, eta konplexutasun horretaz jarduteko Europa osoan eratu dira halako erakundeak. Europako Batasunak sustatu egin ditu halako ikus-entzunezko egitura independenteak. Katalunian, Valentzian, Andaluzian... Europa osoan oso hedatuta daude halakoak, eta Espainiako Estatua da ez daukan bakarretakoa, bakarra ez bada. Espainian erabaki zen ikus-entzunezkoen inguruko ikuskaritza funtzioa ematea erakunde erregulatzaile orokor bati; hau da, merkatuen konpetentziaren edo konkurrentziaren gaineko erakundeari. Beste sektore guztiekin batera ikus-entzunezkoa ere tratatzen du, baina ez da, ziurrenik, erabakirik onena. Izan ere, horrela merkatu ikuspuntutik soilik lantzen duzu. Katalunian aspaldi egin zuten ikus-entzunezko kontseilua, eta hainbat urtetan katalanezko hedabideen garapenerako tresna garrantzitsua izan da. Espainian ez dago halako erakunde independenteen tradiziorik, eta noraino da estatua gai halako erakundeen izaera independenteak eratzea eta berak ez kontrolatzea onartzeko? Espainiari ez zaizkio halako erakunde independenteak interesatzen, eta gauza bera gertatzen da EAEn. Baina tradizioak aldatzeko daude, eta hemen, nahiz eta tradizio politiko hori dagoen, uste dut garrantzitsua dela bideak irekitzea, gu ere Europaren tamainakoak edo Europako beste edozein gizarte garatu-modernoren tamainakoak izan gaitezen.
Tokiko telebistez ere hainbat lan egina zara. Zer funtzio dute horiek?
Tokiko telebisten lana egin genueneko panorama –2007an– eta oraingoa oso desberdinak dira. Orduan, enpresa pribatuek-eta interesa zuten telebista lokalen munduan presentzia izateko; Vocento taldeak edo El Paisek, adibidez. Merkatu lokalak merkatua zela zirudien, eta ez zegoen gaur egun ezagutzen dugun telebista pribatuen eta plataformen zabalkundea. Ikusi genuen komunikazio lokala oso garrantzitsua zela tokiko gizarteetan funtzio soziala betetzeko, eta gainera, euskarak gaztelaniari aurrea hartuz gero, eremu horiek euskarak irabazitakoak izango ziratekeen. Eremu horietan sartzea oso zaila zuen gaztelaniak, eta alderantziz, gaztelaniak irabazitako eremuetan oso zaila zuen euskarak. Tokiko eremuak euskararentzat gordetzea eta euskarari begira eremu horiek babestea oso garrantzitsua zen, beraz. Sasoi hartan baimendu edo bultzatu zen euskarazko eskaintza lokala toki guztietan egotea, eta hortik sortu zen Hamaika Telebistaren proiektua. Aldi berean, ordea, tokian-tokian, gaztelaniazko telebista lokalak ere eratu ziren, batez ere Bilbon eta Donostian. Gero frogatu zen horientzat merkaturik ez zegoela; gaztelaniazko tokiko telebista gehienek porrot egin dute. Horien sorrerak euskarazkoena ahuldu zuen, hutsik zegoen eremu bat irabaz zitekeen euskararentzat, eta presentzia garrantzitsua lortu eremu lokaletan. Goiena telebista, adibidez, hor dago egun. Hura babes handiarekin sortu zuten; ez soilik lizentzia aldetik, babes publikoa ere izan baitzuen. Euskaraz ari bagara, babes publikorik gabe oso aukera eta merkatu urriak ditugu, eta babes publikoa dagoenean, funtzionatu egiten dute komunikazio proiektuek. Batzuetan pentsatzen da dena diruz lagunduta dagoela, baina euskarazko ikus-entzunezkoen sistemak hala egon behar du. Hori ez da gabezia bat, bere izaeraren parte da. Dirulaguntza sistema garrantzitsua eta ondo antolatua behar da; garbia, gardena... eta horrek funtzionatu behar du euskarazko komunikazioaren motor bezala. Hori ez da ahulezia, indargunea da. Izan ere, ondo babestuta eta egituratuta, euskarazko komunikazioarena da etorkizuna. Euskarazko komunikazioa diruz lagundua dela? Bai, jakina, eta hala behar du, bestela ez da existituko. Euskarazko hedabideen merkatua oso hauskorra da, eta babesten ez baduzu, eta gainera, gaztelaniazkoekin lehiatzen jartzen baduzu, galtzeko guztia dauka.
Zer egoeratan dago gaur egun Euskal Herriko ikus-entzunezkoen industria?
Aspaldian ez bezala, ekoizpen dezente eta egonkorra egiten ari dela uste dut, bai zineman, bai telesailetan. Une ona da, egile berriak sartzen ari dira, eta formatu berriak agertzen ere bai. Hemen, fikzioaz aparte, ez dira asko garatu dokumentalak eta, baina orain dezente ari dira egiten, eta alde horretatik, momentu interesantea da bizitzen ari garena. Betikoa da, ordea, nire sentipena: babes handiagoa behar da, baliabide gehiago, eta sustapena egin kanpora begira. Azken boladan telesailak egin dituzte ETBren ekimenez, hala nola Hondar ahoak, Altsasu eta
Ihesa. Orain, Txintxua eta Koldo Almandoz plataforma baterako beste ekoizpen batean ari dira lanean. Zineman, berriz, Handiaren ostetik etorri dira Akelarre, Ane edo Oreina. Dokumentaletan, berriz, Dardara... Moriartiko Goenaga-Garaño-Arregi taldeaz haratago, Maddi Barber, Maider Fernandez, Josu Martinez, Maria Elorza, Maider Oleaga, Iratxe Fresneda, Lara Izagirre, Igor Legarreta, Imanol Rayo eta abar luzea gauza interesgarriak egiten ari da. Ikus-entzunezko mundua irekitzen ari da; lehen Holywood eta ezer gehiago ez zegoen. Orain, beste aniztasun bat dago pantailetan, ohitzen ari gara beste leku batzuetatik datozen narratibak eta formak ikustera, eta alde horretatik, ematen du merkatu aukera gehiago dagoela edo proiektu txiki eta berezi batzuk egiteko beste aukera batzuk badaudela.