Matxinbentarra izatez, Zarautzen bizi da azken dozena inguru urteetan Amagoia Gurrutxaga. Kazetaria da ofizioz, eta azken urteotan memoria historikoaren gaineko hainbat lan egin du. 1936ko gerrak Zarauzko postaletan utzitako argazki panoramikoan sakondu du, zooma pixeletaraino eramanez, eta gutunekin josi du puzzlearen haria.
Zarauzko gutunak. 36ko gerra liburua argitaratu berri duzu. Zer jaso duzu?
Aurretik, Zarauzko postalak. 36ko gerra egin nuen. Liburu harekin herrian sasoi hartan zegoen giroaren argazki panoramikoa egin banuen, oraingoarekin kontrakoa egin dut; herriari hegazti begiradarekin begiratu beharrean, behetik, sagu begiradatik, begiratu diot; izan ere, herritarrek beren istorioak kontatu dizkidate. Garai hartan, zer gertatu zitzaion norberak baino ez zekien, herritarrek ez baitzuten elkarrekin hitz egiten. Isilik egon behar izan zuten. Liburuan norbanakoek kontatutako hori besteen istorioekin gurutzatu dut, eta agiritegietan ere ibili naiz. Kontakizunak gurutzatu ditut, eta orduko Zarautzen irudi panoramikoa agertzen da liburuan, baina definizio handiagoarekin. Aurreko liburuan herriaren argazki panoramikoa egin nuen, eta oraingoan pixelak ageri dira. Aurreko liburuan postalak egin nituen, eta orain, gutunak. Lana osatzeko, benetako gutunak erabili ditut: jendeak utzitakoak, Euskadiko Artxibategi Historikotik hartuak... Gaika, gutunen bitartez, azaldu ditut garai hartako Zarauzko kontuak: giro sozioekonomikoa, orduko agintari politikoen gaineko azalpenak, kolpea jo zutenean jarri zuten udala, espoliazioa...
Testigantzak bildu dituzu.
Bai, baina asko kanpoan gelditu dira. Lan hori guztia egindakoan ohartu nintzen, guztia testuinguru batean kokatzen ez banuen, hurrengo belaunaldiek ez zutela ulertuko liburua. Ikaragarriak egin zituzten, eta gure ondorengoek hori irakurtzen badute esango dute: "Nola onartu zuten hori egitea?". Horregatik, azaldu dut zer testuinguru zegoen, izugarrizko beldurra eta gizatasun falta baitzegoen. Aurreko liburuan ez bezala, jazarpenaren eta beldurraren testuingu hori azaltzen saiatu naiz agiri bidez.
Beraz, Zarauzko postalak. 36ko gerra liburuaren jarraipena da?
Bai, guztiz. Duela hamabost urte hasi nintzen elkarrizketak egiten, eta aurreko liburuan tokirik ez nuelako, solasaldi batzuk hor geratu zitzaizkidan. Gainera, liburua aurkeztu eta gero, hainbat herritar etorri zitzaidan beren senideen istorioak kontatzera, eta ordutik ez diot utzi elkarrizketak egiteari. Beraz, elkarren osagarri dira bi liburuak; are gehiago, bata bestearen ondorioa da.
Zergatik postalak eta gutunak?
Postalak, Zarautz postaletako herria delako. Jendeak, zarauztar batzuk barne, ez daki 36ko gerrak herrian zer ondorio utzi zituen. 60 urtetik beherako zarauztar askok esan dit "hemen ez zen ezer gertatu". Ez zela ezer gertatu? Hainbat zarauztar desagertuta dago oraindik. Kontua da postala gailendu dela. Ezer ez dela gertatu dirudien postalarekin gelditu gara, udatiarrak eta bakea ageri diren postalarekin. Baina hori gezurra da. Bestalde, lehen liburua egitean, jokoa eman zidaten postalek; izan ere, sasoi hartan, zentsura tarteko, postalak bidaltzea gomendatzen zuten agintariek, ez zirelako ixten. Eta, gainerakoan, gutun-azal irekia, zentsuraren galbahea pasatzeko. Lehen libururako pertsonaia bat asmatu nuen, Maritxo, eta hark herritik kanpo zegoen pertsona bati bidalitako postalak erantsi nituen. Bigarren libururako gutunak aukeratu nituen, batez ere, behin zarauztar baten alabarengana Baionara joan eta haren amak bere garaian El Diario Vascorako idatzi zuen gutun bat eman zidalako. Orduan erabaki nuen postaletatik gutunetara salto egitea.
Matxinbentarra izanik, zer dela eta egin dituzu Zarautzen oinarritutako lanak?
Ez, ez, Donostiako Ospitalean jaio nintzen –kar, kar, kar–. Bost senideetan etxean jaio ez zen bakarra naiz, horregatik diot hori. Amak esan izan dit: "Matxinbentarra? Han jaio ez zen bakarra ez haiz, ba!". Gaiari eutsiz, Zarautzi buruzko lana egin dut, bizitzako urte gehienak han daramatzadalako. Kazetaritza ikasten hasi nintzenean, ahizpak-eta Zarautzera joan ziren bizitzera, eta ni ere hara. Lagunak egin nituen bertan, eta aukera izan nuen Eginerako Zarauzko kronika egiten hasteko. Gero, Argian hasi nintzen lanean, eta, ondoren, Egunkarian. Eta hura itxi zutenean, Berrian. Ikasketak bigarren mailan utzi nituen, eta gaur arte. 1994tik Zarautzen bizi naiz.
Orain arte egiteke zegoen lan bat gauzatu duzu. Zer eragin izan du horrek?
Lehen liburua ondo hartu zuten herritarrek, eta hau bereziki ondo, definituagoa delako. Biktimak ez ezik, gaizkileen izenak ere badaude, eta hori izan da tabu bat haustea; herritar batzuek izugarri eskertu dute. Askotan aipatzen da gaizkileen ondorengoei min egingo diela datu horiek plazaratzeak, baina ni ez nago ziur beti mina eragiten ote duen. Agian, lasaitu ere egingo dira. Jendea etorri zait liburuak etxeko isiltasun edo begirada batzuk ulertzen lagundu diola esatera; izan ere, horiei ez zieten ezer kontatu etxean. Edonork izan ditzake familian bi aldeetako senideak... Ni biktimen pozaren alde jarri naiz, ez bestearen erreparoaren alde. Eta, oraindik ere, erreparoa baldin badugu, landu egin beharko dugu.
Landu, zer?
Duela ia mende bateko historiaz ari gara hizketan, eta bada garaia, gutxienez, orduan gertatutakoa jasota gera dadin nonbaiten. Gaizkileen izenak ateratzea ez da mendekua. Hori egin dut, batetik, jasota gera dadin, eta, bestetik, ezinbestekoa delako pertsona horietako gehienak ondoren botereguneetan ezarri zirela jakitea. Demagun, beste norbait hasten dela frankismoa aztertzen. Ba lan hori egiten duenak botereguneetan topatuko duen jende hori nondik datorren jakitea oso datu inportantea da. Horrela ulertu egingo ditu gauzak, bai denborari eta bai boterearen banaketari dagokionez. Eta ez naiz ari botere politikoaz soilik, botere ekonomikoa, soziala... Ederki banatu zituzten horiek guztiak. Beraz, aurreragoko sasoiei buruzko lanak egiteko, beharrezkoa da halako lanak ondo eginda izatea.
Zerk sortu dizu 36ko gerrarekiko halako interesa?
Gure etxean ez zen askorik hitz egiten horretaz; hori ere ikusi beharko dugu zergatik den horrela. Kazetari lanetan hastean ohartu nintzen, jende edadetuarengana elkarrizketak egitera joaten nintzenean, denek gerra aipatzen zutela; beti ateratzen zen gerra hizketaldian. Normala da, beren bizitza markatu zuelako, baina nik ez nuen horren kontzientziarik. Azkenerako, neu hasi nintzen gudaz galdezka. Eta konturatu nintzen justiziazkoa izan zela. Orain asko hitz egiten dugu biktimen justiziarako eskubideaz eta krimenak argitzeko eskubideaz, baina badirudi batzuenak bakarrik direla eskubide horiek. Izan ere, orain dela 80 urteko biktimekin segitzen dugu, hortxe, eta ezer esateko erreparoarekin. Nik sinesten dut egia osoan, justizian eta erreparazioan, justiziazkoa iruditzen zaidalako. Eta, bestalde, gugatik eta gure ondorengoengatik ere egin dut lan hau. 36ko haiek hazi gaituzte gu, nahiz eta askotan pentsatzen dugun gerrak gurekin ez duela zerikusirik. Frankistek hezi zituzten pertsonek hezi gaituzte gu; beraz, ezin da esan gurekin zerikusirik ez duenik, jabetzen ez bagara ere, eragina zuzena delako. Gu hezi gaituzte frankismoak emazte eta etxekoandre perfektu izatera behartu zituen emakumeek, nahiz eta frankismoaren aurka egon ziren gero. Baina txiki-txikitatik sartutako hori guztia ateratzeko, orain arte egin ez dugun izugarrizko lanketa egin behar da. Beraz, ez da gure aurrekoengatik bakarrik garrantzitsua halako lanak egitea, denongatik baizik. Denontzat da mesedegarria, nondik gatozen jakiteko eta ordutik hona gertatu diren gauza asko ulertzeko.
Eta zeuri, zer ekarpen egin dizu lan hau egin izanak?
Handia, gauza asko ulertzeko balio izan baitit. Balio izan dit jendea eta nire burua ulertzeko. Nire etxean ez zen asko hitz egiten politikaz, eta jakin dut zergatik zen: alde bat oso-oso frankista zen. Oso-oso horri pixelak bilatu behar dizkiot orain. Hau da, detailatu egin nahi dut, balitekeelako gauza izugarriak egotea. Eta horiek jakin nahi ditut, niri ere lagunduko didalako isiltasunak ulertzen. Eta, bestalde, iruditzen zaidalako elkarbanatzeko gauza bat dela, denok uler dezagun gauden zera hau. Bestalde, pertsona zoragarriak ezagutu ditut bide honetan. Irakaspen oso handia eman didate, izugarriak pasatuta ere, bizitzen segitzeko gogoa eta bizipoza erakutsi didate. Biktimen ondorengoek asko aipatzen dute bizikidetza, eta harritu egiten dira. Batek hala kontatu zidan: "Ni joaten nintzen caja de ahorrosera, eta han zegoen lanean gure osabaren hiltzailea. Eta hantxe egoten ginen. Gero hil zen, eta trantsizioaren eta bakearen izenean, isilik segitu genuen. Ez dugu nahi mendekurik, baina, gutxienez, onartu beharko da ba zer gertatu zen". Bestalde, egin zituzten desjabetzeekin eta, oso litekeena da jendeak beren jabetza batzuk nondik datozen ez jakitea, etxean ez zaielako esan. Zer pentsatu ikaragarria ematen du gaiak; niri eman dit, ikuspegia aldatu dit, guztiz. Gauzak beste modu batean ikusten, begiratzen, irakatsi dit. Egia osoa, justizia eta erreparazioa bai, baina denontzat. Orain dela 40 urte trantsizioaren izenean isilik egon zirenei, 80 urte dituztenei, galdetu behar zaie nola demontre pasatu ziren pasatu zirenak. Ze, ja, oso berandu gabiltza. Zergatik onartu zen hori duela 40 urte? Izugarrizko akatsa izan zen. Ze gero etorri zen diktadurako kriminalei inork konturik ez eskatzea, eta horiek bai jarri zirela botere guneetan eta. Eta diktadura garaiko asko, oraindik hor dabiltza, demokrazian polizia buru eta abar izatera pasatu zirelako. Nola liteke? Oraindik ez dugu horri buruz hitz egin behar?
Orain, nola irudikatzen duzu Zarauzko postala?
Ez da postal bat. Hasteko, 36an Zarautz ez zen herri turistikoa, soilik bisitari dirudun batzuk joaten ziren hara uda pasatzera. Baina, urtean zehar, baserritarrak eta fabriketako langileak bizi ziren han. Orduko errealitatearen irudi bat dugu, erabat distortsionatua. Ez zait postala geratzen, konplexuz betetako jauntxokeriaren irudi bat baizik. Pentsatzen zen kanpotar dirudunak konponduko zituela herriko kontuak, baina hori ez da horrela; konpondu ez, eskupeko batzuk emango zituen berak jarrai zezan agintean.
Halako beste lanik egingo zenuke?
Ez da posible. Duela hamabost urte hasi nintzen elkarrizketak egiten, eta protagonistak hilda daude jada. Arazoa hori da, berandu dela. Oso gutxi geratzen dira bizirik. Zarauzkoarekin hasi nintzen, eta horrela etorri da. Hori bai, orain egin nahi nuke 45etik frankismo garaia bukatu arteko lana. Eta lan hori edozein herritan egin daiteke, sasoi hartako jendea oraindik bizirik dagoelako. Batzuk bai, eta berandu gabiltza orain ere, baina bada oraindik jendea. Askotan esaten dugu: "Ai, denak hil dira". Ba pentsatu beharko dugu orain norekin hitz egin dezakegun, eta haiengana jo. Elkarrizketatu denak, eta aurrerago ikusiko dugu zer egiten dugun elkarrizketa horiekin. Hori ja egin behar da, bestela hemendik hamabost urtera esango dugu: "Ai, denak hil dira". Lo gaudela da arazoa. Badago lanik egiteko, eta uste dut egingo direla, badago borondatea.
Oroiteria webgunean ere aritu zara lanean.
Aspaldiko asmoa zen, eta iaz hartu nuen eszedentzia hori prestatzeko. Webgune orokorra da, eta, egia esan, harrituta nago hori egiten ere zer berandu gabiltzan. Lan hori Berriak egin du, baina orain arte ez zegoen webgune tematikorik Euskal Herriaren ikuspegitik gerra jasotzen zuenik. Webgunea sortu dugu, liburu bat izan gabe, pantailatik informazioa jaso ahal izateko. Gizarte osoari eragin zion gauza bat bezala jaso dugu, hala izan zelako, eta erakundeen eta eragileen erantzun oso ona jaso genuen lana egiterakoan. Izugarri ikasi dut, eta gustura nago Oroiteriak ematen duelako aukera historian beste modu batean sartzeko.
Memoriaz hitz egiten den honetan, zer da memoria? Zenbat memoria daude?
Ni ez naiz horretan aditua, ez dakit memoria zer den zehazki. Dakidana da ez dagoela memoria absoluturik. Beraz, bai, argi dago, memoria asko daudela. Garrantzitsua da inor ez uztea kanpoan. 36ko gerra irabazi zutenak, gero, 40 urtez, aritu ziren gogorarazten beren martiriak, eta bestaldekoei hileta elizkizunak egitea debekatzen zieten bitartean, beraietako bat hiltzen zenean, bestaldeko horien umeak eskolatik derrigortuta eramaten zituzten Cara al sol kantatzera eta haien alde otoitz egitera. Pentsa nolakoa zen egoera. Memoria isilean eta erdi lotsatuta gorde behar izan zuten haiena, gutxienez, jaso egin behar da. Besteek jaso zuten; pasatu zituzten 40 urte hori jasotzen. Franco hil zenean, hemen ezer gutxi egin zen, eta, horri esker etorri da gaur egun errebisionismoa, gertatutakoa ukatzeko bidea. Eta ez da ahaztu behar herri ekimenez egin den lana, eta inoiz ez dena behar adina eskertuko. Orain erakundeak sartu dira, eta nahiago dut orain sartzea inoiz ez sartzea baino, baina 40 urte hauetan ez dute ezer egin, eta hor paper garrantzitsua izan dute herri ekimeneko elkarteek eta. Haiei esker dakigu gaur egun hainbat gauza. Hori guztia esanda, memoria puzzle bat da, eta puzzle horretan bakoitzak ikusiko du zein txoko gustatzen zaion gehien. Baina, gutxienez, puzzle osoa egon dadila, eta onar dezagun osotasunean.
Gai tabua izan da memoriarena urte luzez...
Orain ere nahikoa tabu da. Orain ez da tabu gerrak biktimak utzi zituela esatea, baina ezin da esan zein ziren gaizkileak. Eta ez dut ulertzen. Beno, bai, ulertzen dut, herrietan halakoa gaizkilea izan zela esatea... Baina zer? Hala izan bazen, hala izan zen. Begiratu zertara iritsi garen: orain etxeko atarira atera eta ikusiko bagenu pertsona bat beste bat jipoitzen edo hiltzen, derrigortuta gaude legez hori salatzera; eta ezagutzen badugu, nor izan den esatera. Aldiz, badakigu orain dela 80 urtekoa inora ez dela joango denak hilda daudelako, eta, hala ere, ez dugu salatzen, haien ondorengoei, agian, kalte egin diezaiekegulako edo ez zaielako gustatuko. Bada nahikoa heldutasun duen jendea ere; Zarautzen frogatu dut hori. Denon historiaz ari gara, ezin da betatu historia denok jakitea, ez dago beto eskubiderik. Arreta batzuek har dezaketen minean jarri beharrean, zergatik ez dugu jartzen beste askoren lasaitasunean?
Askotan aipatzen da egia, baina inoiz jakingo al dugu?
Geroz eta zailagoa da. Ez dago egia absoluturik, bakoitzak bere egia dauka. Baina ez badago borondaterik –politikaz ari naiz– milaka pertsonaren egia jasotzeko, eta milaka eta milaka lagun horiekin gertatutakoa ez biltzeko erabakia hartu zenez, orain berandu gabiltza. Izan ere, egiaren zati bat galdu da jada betirako, orduko pertsona asko hil egin baitira. Eta jasota dagoen zatiaren berri emateko erreparoa badago, argitu beharko dugu zer den egia. Orain, sasoi batzuetakoen egia galduta, saiatu beharko dugu geroagokoena ez galtzen, eta horretarako lanean hasi behar dugu. Baina hori ere erabaki politikoa da.
Pausoak eman dira iraganeko eta azken hamarkadetako zauriak ixteko. Historia ez da iragana bakarrik.
Lehengo gauzetatik etorri behar dugu pixkanaka gaur egunekoetara. Ez du balio oraingo gauzetan arreta jartzeak eta aurretik ezer gertatu ez balitz bezala jokatzeak. Ez du balio tranpa egiteak, eta hala ari gara egiten. Lehen bizikidetzaren izenean, haserrerik gabeko askatasuna aldarrikatzen zen, eta horrek ekarri du orduan gertatu zena ukatzera iristea. Gainera, boterean segitzen dute ordukoek, eta ari zaigu etortzen amnesia bat... Inork ez dakigu zer gertatu zen. Hori da nahi duguna? Gauzak ondo egin behar dira; oraingoa eta ordukoa jaso behar da.
Kazetaritza lana ere izan da liburua. Berriako kazetaria eta Administrazio Kontseiluko kide zara. Ikuspuntu horretatik, nola ikusten dituzu euskarazko hedabideak?
Euskalgintzarekin oso lotuta dago; beraz, erantzun beharreko galdera da nola dagoen euskalgintza. Begiratu behar diogu zenbat aurreratu dugun alfabetatzean? Hau da, Egunkaria sortu zenetik gaur egunera irakurtzeko ohiturak zenbat aldatu diren, zer joera izan duten datuek... Kalitate aldetik, ondo ikusten ditut. Gauza askotan hobetu dugu, baina geroz eta prekarioago gaude. Diru-laguntzetan murrizketak jasan ditugu, eta horrek lan egiteko ahaletan dakarzkigu murrizketak. Kazetaritza, orokorrean, oso lan prekarizatua da, eta jendeak uste du zoragarria dela. Gainerakoan, guk ez dugu inongo inbidairik erdarazko inguruko beste hedabide batzuekin konparatuz gero. Eukarazko hedabideetan uste dut profesional oso onak daudela, baina ez dut ikusten apustu bereziki indartsurik euskarazko prentsa bultzatzeko.
Matxinbentarra izatez, nola oroitzen duzu haurtzaroa?
Garai ederrak izan ziren, Azpeitira ez nuen joan nahi izaten. Sei bat urtera arte bizi izan nintzen Matxinbentan; egia esan, primeran bizi nintzen han. Eskolara Azpeitira joaten hasi nintzen, eta ez nekien gaztelaniaz. Ia ahaztu egin zitzaidan euskaraz hitz egiten, kontziente naiz horretaz. Egun batean amari hitz bat esan nahi nion euskaraz, eta gaztelaniaz ateratzen zitzaidan. Lehen aldiz orduan izan nuen euskara galtzen ari nintzen kontzientzia, eta 9-10 urte nituen. Hitz hura euskaraz ezin esanda sentitu nintzenean, sartu zitzaidan halako zera bat... Haserretu egin nintzen. Ordurako Azpeitira joanak ginen bizitzera, ez nuen nahi baina... Mojetan ikasi nuen, eta hura ez zen nirea. Halere, eskolan gustura ibiltzen nintzen, eta baita eskola kirolean saskibaloian ere. Xubi [Jose Luis Zubizarreta] izan genuen entrenatzaile, gozatu egiten genuen. Igerian ere ibili nintzen bolada batean... Denean txarra, baina jarduten genuen. Gero, Bilbon hasi nintzen unibertsitatean, eta 19 urterekin-edo alde egin nuen Azpetitik. Liberazio moduko zerbait izan zen, egia esan.
Ordutik, zer harreman duzu Azpeitiarekin?
Gurasoengana joaten naiz astean behin, horretarako ohitura daukat. Landetan bizi dira, ordea, eta ez naiz herrigunera asko gerturatzen. Baina joan izan naiz Sanagustin kulturgunera kontzerturen batera, baina hori ere gutxitan egin dut. Bi umeren ama naiz, eta ez dut denerako denborarik. 24 ordu ditu nire egunak, eta liburua, lana eta bi ume, 22:00etarako leher eginda egoten naiz.